De versobering van het openbaar vervoer heeft de afgelopen jaren geleid tot een verminderde bereikbaarheid van voorzieningen en banen. Dat blijkt uit onderzoek van het PBL naar reistijden om plekken als ziekenhuizen, supermarkten, scholen en werk te bereiken. Met name in de avonden en weekenden is de reisduur steeds langer geworden, vooral vanuit landelijk gebied en stadsranden. Bereikbaarheidsverschillen tussen mensen met en zonder toegang tot een auto zijn hierdoor toegenomen. Deze inzichten helpen overheden om de bereikbaarheid voor verschillende groepen mensen te kunnen verbeteren.     

“Het Regeerprogramma kabinet-Schoof stelt dat belangrijke voorzieningen voor alle Nederlanders bereikbaar moeten zijn, maar de minimale inzet op busverbindingen tussen dorpskernen is weinig substantieel”, stelt Marko Hekkert, directeur Planbureau voor de Leefomgeving (PBL): “Ook bij de aanleg van nieuwe woningen is toegang tot goede OV- en fietsinfrastructuur essentieel, zodat voorzieningen voor iedereen bereikbaar blijven. Een kwart van de Nederlandse huishoudens heeft immers geen auto: vooral lagere inkomensgroepen, jongeren en ouderen.”   

Bereikbaarheid van werk, voorzieningen en sociale contacten is essentieel om volwaardig deel te kunnen nemen aan de samenleving. In het maatschappelijk debat is er in toenemende mate zorg of bereikbaarheid voor iedereen nog wel is gegarandeerd in Nederland. Mede tegen deze achtergrond heeft de voltallige Tweede Kamer het vorige kabinet verzocht om de afbreuk van het openbaar vervoer een halt toe te roepen en de bereikbaarheid van de regio te behouden en verbeteren. Ook het Regeerprogramma kabinet-Schoof stelt dat actie nodig is om de bereikbaarheid in heel Nederland op orde te houden en te verbeteren.  

Voor welke groepen mensen en gebieden de bereikbaarheid van voorzieningen en banen daadwerkelijk is afgenomen, was altijd onduidelijk. Daarom heeft het PBL onderzoek gedaan naar de veranderingen in bereikbaarheid van voorzieningen en banen in Nederland, met de meest recente beschikbare cijfers: tussen 2012 en 2022.   

Ook onderzoeken we in hoeverre veranderingen in enerzijds het vervoersysteem (zoals afschaling OV-aanbod) en anderzijds de verschraling van het voorzieningenaanbod of werkgelegenheid hieraan hebben bijgedragen. Inzicht hierin is essentieel voor overheden om gerichter beleid te kunnen voeren om de bereikbaarheid voor iedereen te kunnen behouden en verbeteren. Dit rapport is een vervolg op het onderzoek naar bereikbaarheid van werk en voorzieningen uit 2022.   

Het onderzoek laat zien dat de afschaling van het openbaar vervoer heeft geleid tot een absolute daling van de bereikbaarheid van voorzieningen in de onderzochte periode. Dit geldt vooral voor ziekenhuislocaties, maar ook voor onderwijs en supermarkten. Zo kon 9% van de ouderen in 2012 geen enkel ziekenhuis of buitenpolikliniek bereiken binnen 45 minuten, in 2022 is dit toegenomen tot 13% van de ouderen. Ook voor jongeren die van ov afhankelijk zijn is de bereikbaarheid van onderwijs afgenomen.  

De effecten zijn vooral fors voor mensen die wonen in de stadsranden, buitenwijken en in landelijk gebied. Met name in de avonduren en in het weekend zijn voorzieningen voor deze groepen minder goed bereikbaar geworden. De fiets draagt weliswaar bij aan de bereikbaarheid, maar regionale voorzieningen zijn per fiets beperkt bereikbaar. Bovendien zijn veel voorzieningen in de onderzochte periode verplaatst naar stedelijk gebied. De al grote bereikbaarheidsverschillen tussen mensen met en zonder toegang tot een auto zijn hierdoor verder toegenomen.  

Ook banen werden minder goed bereikbaar door de afschaling van het openbaar vervoer, maar dit werd met name voor hoger opgeleiden gecompenseerd door een sterke toename van de werkgelegenheid. Het zijn vooral lager opgeleiden die te lijden hebben onder de verslechtering van het openbaar vervoer in het bereiken van werk: het soort banen voor deze groep ligt vaker op moeilijker met de bus te bereiken plekken. Met name tijdens daluren is de ov-dienstverlening beperkter geworden. Hoewel de fiets in combinatie met ov bijdraagt aan de bereikbaarheid van banen is dit nog altijd aanzienlijk lager dan de autobereikbaarheid. De beschikking over een auto is hierdoor voor deze groep steeds meer een voorwaarde voor toegang tot werk.  

De afschaling van het openbaar vervoer, de concentratie van voorzieningen in stedelijk gebied en de verschuiving van werkgelegenheid naar autolocaties zijn deels het gevolg van politieke keuzes, stellen de onderzoekers. “Welk minimumniveau voor bereikbaarheid voldoende is of welk maximumniveau voor bereikbaarheidsverschillen acceptabel, is een politieke keuze”, aldus Jeroen Bastiaanssen, PBL-onderzoeker. “Om de bereikbaarheid daadwerkelijk voor iedereen te garanderen kun je aan verschillende knoppen draaien. Investeren in het OV en fietsnetwerk ligt voor de hand, juist ook op plekken waar veel mensen zijn geraakt door de afgenomen bereikbaarheid. Door locaties nabij stedelijke centra en rond ov-knooppunten beter te benutten voor voorzieningen en werkgelegenheid kan de bereikbaarheid eveneens toenemen. Ook woningbouw op dergelijke locaties kan een hoge bereikbaarheid bieden en aansluiten bij de bestaande OV- en fietsinfrastructuur.” 

• Planbureau voor de Leefomgeving (PBL): Teruggang OV leidde tot minder bereikbaarheid voorzieningen en banen. Redactiefoto.